فلسفۀ اخلاق توحیدی در مکتب تربیتی علامۀ طباطبایی(ره)
اخلاق توحیدی برخاسته از اعتقادات توحیدی است؛ چنان‌که حکمت عملی برگرفته از یک سری اصول و مبانی است که در حکمت نظری شکل گرفته است. اخلاق الهی رنگ خدایی است که بنا بر مراتب ایمان مؤمن، از باطن تا ظاهر او را متحوّل می‌کند؛ چنان‌که خداوند بعد از ذکر گوشه‌هایی از سیرۀ زندگی انبیاء و اولیای خود(ع) می‌فرماید:
«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون» (البقرة، 138.)
«این رنگ خدایى است و چه رنگى بهتر از رنگ خدایى است؟ و ما تنها او را عبادت مىکنیم.»
بنابراین، تخلّق به اخلاق الهی، از یک سو متوقف بر اصلاح نگاه به توحید به لحاظ نظری است و از سوی دیگر، نیازمند به مراقبه‌ای دائمی در رفتار ظاهری و گرایش‌های قلبی است.
در این سلسله دروس، در ابتدا نگاهی گذرا به مکتب‌های مختلف اخلاقی شده و سپس به جایگاه توحید در مکتب تربیتی مرحوم آیت‌الله ملا حسینقلی همدانی؟ره؟ پرداخته شده است.
خلاصه آنکه: اگر توحید و معرفت به آن در فرهنگ قرآن ابده بدیهیات است و همۀ انسانها قبل از شناخت هر چیز، حتی ذات خود، علم و معرفت به خداوند یکتا دارند، آنچه آنان را از چنین توجه روشنی باز می‌دارد، تعلقات غیر الهی و رنگ‌های کاذبی است که در قلب و زندگی انسانها، غالب بر رنگ خدایی می‌شود.
خداوند در آیات گوناگون قرآن به این مسئله اشاره می‌فرماید؛ از جمله در آیۀ ۱۷۲ سورۀ اعراف می‌فرماید:
«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلین»
«و [یاد کن] وقتى را که پروردگار تو از فرزندان آدم(ع)، نسل آنان را از پشتشان برگرفت و آنان را بر خودشان گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، ما گواهى مىدهیم. پس مبادا روز قیامت بگویید ما از این حقیقت غافل بودیم.»
بنا بر بیان الهی در این آیه، همۀ انسانها ذاتاً نه‌تنها عالم به توحید آفریده شدند، بلکه در مقام عین‌الیقین، عارف به توحیدند و با چشم دل، دائماً ناظر بر مقام ربوبیت پروردگار خود می‌باشند.
از سوی دیگر، خداوند در آیۀ ۳۰ سورۀ روم، ضمن اشاره به همین مسئله و اینکه همۀ انسانها بر فطرت توحید آفریده شده‌اند، بینش‌ها و گرایش‌های ایشان را منطبق بر دین بیان می‌دارد و می‌فرماید:
«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»
«پس حقگرایانه روى دل خود را به سوى دین اسلام کن؛ همان طریقۀ فطرى که خداوند مردم را بر پایۀ آن آفریده است. هرگز تبدیلى در آفرینش الهی نیست. این است دین ثابت و استوار؛ و لکن بیشتر مردم نمىدانند.»
بر اساس این دو آیه، مبنای دستورات سلوکی مکتب تربیتی این بزرگواران شکل می‌گیرد؛ به این ترتیب که اوّلاً، راه معرفت به توحید، زدودن زنگارهای گناه و تعلقات غیر الهی از دل است و ثانیاً، طریق عملی و نظری آن، تولّی به ولایت اولیاء الهی؟عهم؟ و فرامین قرآن می‌باشد. در چنین جهان‌بینی، دستورات دینی شارع حکیم، در حقیقت از یک سو جهت دفعی و رفعی در زدودن زنگارها از قلب دارد و از سوی دیگر، تثبیت مراقبات توحیدی است که می‌باید با تکرار و مداومت، از حال به ملکه تبدیل شود.
همین دو محور اساسی است که بنیان اخلاق و سلوک الی الله را در مکتب تربیتی مرحوم علامۀ طباطبایی؟ره؟ رقم زده است و سالک در تحت تعالیم این مکتب، ابتدا می‌بایست نگاه نظری خود به توحید و لوازم آن را اصلاح نماید و سپس در مقام عمل، مراتب معرفت به توحید را از طریق «معرفت‌النفس» طی کند.
سرفصل مباحث مطرح شده در جلسات فلسفۀ اخلاق توحیدی بدین شرح است:
رابطۀ اخلاق و اعتقادات در مکاتب مختلف اخلاقی:
اخلاق در نظام توحیدی برخاسته از براهین تجربی
اخلاق در نظام توحیدی برخاسته از براهین عقلی در مکاتب گوناگون کلامی و فلسفی
اخلاق در نظام توحیدی برخاسته از معرفت النفس
مسئله توحید در فرهنگ قرآن به عنوان ابده بدیهیات
ارتباط وثیق اخلاق و معرفت به توحید در قرآن
پاسخ به برخی شبهات در وجه نیاز به براهین عقلی در اخلاق
مکاتب اخلاقی گوناگون و جایگاه اخلاق توحیدی در میان آنها
اخلاق ناظر به غایات دنیوی
موضع اسلام در مورد اخلاق ناظر به غایات دنیوی
اخلاق ناظر به غایات اخروی، بنا بر نگرشهای گوناگون به مسئله بقای روح بعد از مرگ
اخلاق آخرت‌گرا، برخاسته از تفکری عمیق‌تر در مورد توحید و معاد
حیات اخروی در فرهنگ قرآن، باطن دنیا
اخلاق ناظر بر غایات خالص توحیدی
نفس اماره، منشأ همه رذائل
اشکال مسلک مرتاضان در ارتباط با کشتن نفس اماره
راه حل اسلام برای مدیریت نفس اماره
طریقۀ احراقیه یا فنای صفات انسانی در اخلاق الهی
مبانی مکتب تربیتی مرحوم علامه طباطبایی (ره)
1.معرفت النفس، اصلی‌ترین مبنای این مکتب تربیتی
آیه میثاق/ آیه 105 سوره مائده/ آیات 18 و 19 سوره حشر/ حدیث مجاشع/ شواهد روایی دیگر
2. انسان کون جامع و حاضر در همه نشئات هستی
3.ذو مراتب بودن نفس انسان
مرتبه اول: نفس اماره/ منزل دوم: نفس لوامه/ منزل سوم: نفس مطمئنه
4.گرفتار شدن در حجاب‌ها مانع توجه به مرتبه عالی نفس
حجاب گناه/ حجاب تعلقات/ حجاب عادات/ حجاب ملکات رذیله/ حجاب فرافکنی ها
5. انسان صانع خلقیات ثانوی خود
6.توحید، امری فطری و ذاتی
7. تعالیم شریعت، مذکر معارف فطری انسانها
8.اتحاد سالک و مسلک و مبدأ و مقصد در معرفت النفس
9.معرفت به ولایت، طریق معرفت به توحید
دلایل عقلی و نقلی/ توضیحی درباره هدایت ارشادی و ایصالی/ توضیح پیچیدگی‌های حدیث مجاشع و حل تضاد در بیانات گوناگون این حدیث/ ولایت، حلقه واسط بین معرفت النفس و معرفت الله
پیوند اخلاق با اعتقادات، نتیجۀ مکتب تربیتی مرحوم علامه(ره)
ویژگیهای عملی این مکتب
تعادل و جامعیت/ انطباق کامل با ظواهر شریعت/ مبتنی بودن بر معرفت النفس
مراتب دستورات اخلاقی
دستورات عمومی
یقظه، اولین منزل در سلوک
دستورات عملی در یقظه
توبه
توبه عبد، محفوف به دو توبه از سوی پروردگار/ توبه امری ذو مراتب است
دستور عملی توبه در کلام امیر المؤمنین حضرت علی (ع)
مراقبه و محاسبه
مراقبه مطلق و مقید/ مراحل مراقبه در دستورات عملی/ شواهد قرآنی و روایی
محاسبه و روش آن
مراقبه مرحله اول: حریم داری حدود الهی
الف) مراقبه مقید (حفظ حریم واجبات و محرمات الهی)
ب)مراقبه مطلق حفظ حریم حدود الهی در رعایت واجبات و محرمات
دستورات عملی و عام
دستوراتی که در همه اوقات عمر باید رعایت شود
دستور اول: نماز اول وقت
- جایگه نماز در اعمال عبادی/ اهتمام به نماز اول وقت/ توصیه‌های عملی در حفظ حریم نماز/ مروری بر آداب ظاهری نماز در روایت حماد/ نگاهی به روایت معراجیه رسول خدا(ص) در باب نماز
دستور دوم: دوام وضو
- حکمت‌های تشریع وضو بر اساس آیه 6 سوره مائده/ حکمت‌های تشریع وضو در کلام امام رضا(ع)/ روایاتی در مورد آثار دوام وضو/ ادعیه و اذکار هنگام وضو
دستور سوم: انس منظم و دائمی با قرآن
- اهمیت انس دائمی با قرآن/ نگاهی به روایات مربوط به قرائت قرآن/ نگاهی به کلام علامۀ مجلسی درباره آثار انس با قرآن/ آداب تلاوت قرآن/ زمان‌های مناسب برای تلاوت قرآن
دستور چهارم: نماز شب
- جایگاه استغفار در سلوک و نماز شب به عنوان استغفار خاص/ جایگاه ذکر در سلوک/ نماز شب مصداق ذکر کثیر/ نوافل جابر کاستی های فرائض/نماز شب مهمترین نافله برای جبران نواقص فرائض/ اهمیت عزلت در سلوک و نماز شب مصداق عزلت خاص/ اهمیت نماز شب در میان دستورات سلوکی/ آثار نماز شب در روایات/ موانع معنوی نماز شب/ توصیه‌هایی کاربردی برای اقامه نماز شب
دستور پنجم: سجده طولانی
- سجده، بهترین راه اظهار خضوع بندگی/ نماز، نماد سیر قربی سالک و سجده عالی‌ترین مرتبه قرب/ نگاهی به کلام امام خمینی درباره اسرار سجده/ اسرار سجده در روایات
مراقبه مرحله دوم (مراقبه بر خوف)
الف) مراقبه مطلق بر مرگ
- انقطاع از دنیا در بیانات مرحوم میرزا جواد آقا
- مرگ و حیات در فرهنگ قرآن
- تعلق و حب دنیا اصلی ترین مانع سالک/ دستوراتی به جهت انقطاع از تعلقات دنیا
- یاد مرگ و توجه به ناپایداری دنیا/ انسان‌شناسی و توجه به هدف خلقت/ عیادت از سالمندان/ دیدن اماکن مخروبه و زیارت اهل قبور/ زهد و مدیریت تعلقات
ب) مراقبه مقید بر مرگ
- توجه زمان دار به مرگ و انقطاع از دنیا
دستور ششم: زیارت منظم اهل قبور و تفکر در مرگ
برای گوش دادن و فراگیری مبحث فلسفه اخلاق توحیدی به لینک زیر مراجعه فرمایید:
