ضروری‌ترین مسأله انسان

ضروری‌ترین مسأله انسان، پرسش از حقیقت است. پرسش از حقیقت چنان بدیهی و ضروری است که با هیچ گزاره دیگری نمی‌توان توضیحش داد، هر گزاره‌ای خود بر پایه جست‌وجوی حقیقت استوار شده و هر کلام، کلامی است در روشن شدن بیشتر حقیقت.

همین پرسش، آن‌گاه که از ساحت دانایی خارج شده و در ساحت اراده و توانایی حاضر شود، خود را به‌عنوان یک آرمان نشان می‌دهد. آن اساسی‌ترین چیزی که خواستنی است، اساسی‌ترین چیزی که می‌توان دریافت و به آن رسید، ارزش‌مندترین چیز که هر چیز دیگر، به خاطر آن خواستنی و رسیدنی و ارزنده است: مطلق مطلوب، مطلق بهاء و ارزش.

انسان چه از نقطه‌عزیمت علم، در جست‌وجوی حقیقت باشد؛ چه از نقطه‌عزیمت عمل، سعی در وصول به مطلوب کند، با یک حقیقت بیش مواجه نیست. حقیقتی که در زبان دین در مفهوم «توحید» جلوه کرده است. حق متعال، حقیقت ورای همه چیز؛ و بهاء و ارزش هر چیزی است که می‌تواند اراده و قصد شود. به زبان ساده، ضروری‌ترین و بدیهی‌ترین مسأله هر انسانی، بی‌گمان، مسأله توحید است.

راه مطمئن سیر صحیح انسانی

چنین منظری به توحید خودبه‌خود آشکار می‌کند توحید یک گزاره نیست که بتوان به آن اعتقاد داشت یا نداشت. بلکه مبنا و محرک و مقصد و حقیقت همه دانش‌ها و فعالیت‌های انسان است. به بیان ساده، ممکن نیست توحید به دست آید، مگر در سیر انسان به سوی توحید، سیری که همه زندگی انسان را فرامی‌گیرد.

نکته مهم درباره سیر انسان این است که گرچه انسان در همه کار خواه‌ناخواه قصد توحید دارد، اما معلوم نیست که حرکت او، حرکتی حقیقی است و به مقصد می‌رسد یا نه. این مسأله اساسی که هر کسی به‌سادگی آن را درک کرده و به تجربه دریافته است، این سوال ساده را پیش می‌کشد که چگونه می‌توان سیری مطمئن به سوی توحید داشت؟

منبع وحی، یعنی یگانه منبعی که اتصال آن با حق متعال، مطمئن و معتبر است، ساده‌ترین و روشن‌ترین پاسخ این سوال است. به بیان ساده، روشن است جز راهی که وحی پیش روی ما بگذارد، نمی‌توان هیچ راه مطمئن و معتبر دیگری برای سیر صحیح به سوی توحید یافت.

در این نقطه است که بررسی میراث گران‌قدر رسول خدا(ص) ضرورت خود را به‌وضوح آشکار می‌کند.

قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ(ع): دَعَا رَسُولُ اللَّهِ أَصْحَابَهُ بِمِنًى فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَمَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی ...[1]

با همین مقدمات معلوم می‎شود اگر کلامی از کلمات اهل‌بیت(ع) به دست ما رسیده باشد که سیر انسان و وضع ارکان وجودی او را در سیر به سوی توحید تبیین کرده باشد، تا چه میزان ارزشمند و گران‌قدر است.

حدیث عنوان بصری؛ معلّم مطمئن سیر صحیح انسانی

یکی از معدود روایات وارده که حاوی چنین خواصی است، روایت مشهور به «حدیث عنوان بصری» است. این روایت شریف و گران‌بار، نه‌تنها از معدود روایات معرفتی و اخلاقی است که تکلیف انسان را در سیر به سوی مقصد حقیقی روشن می‌کند، بلکه از جهات متعددی منحصربه‌فرد و حتی در میان سایر کلمات اهل‌بیت(ع) بی‌نظیر است.

حدیث عنوان بصری در توضیح سیر انسان از ابتدایی‌ترین مراحل تا مراحل عالی محض توحیدی چنان رسا و روان است که صرف مطالعه متن حدیث، بدون شرح آن نیز موجب سیر خواننده است و احوال معنوی خواننده پیش و پس از مطالعه تغییر ملموسی می‌کند.

امتیازات حدیث عنوان بصری

          جامعیت بر تمام منازل سلوکی و مقامات معرفتی

غیر از سیر داشتن، دیگر ویژگی ممتاز حدیث عنوان بصری جامعیت آن است. شاید در میراث روایی اسلامی هیچ حدیث دیگری نباشد که در بیان مقامات سلوکی و معرفتی سیر به سوی توحید چنین جامع باشد و اصلی‌ترین منازل طریق و کلیدی‌ترین معارف توحید حقیقی را به طرزی بسیار روان و روشن به تصویر کشد.

          شمول همه ابعاد و ارکان وجودی انسان

ویژگی ممتاز دیگر این روایت که باز هم در منابع روایی کم‌نظیر است، این است که سیر روایت در عین جامعیتی که بر ابواب سلوکی و معرفتی دارد، بر ساحات وجودی انسان نیز جامعیت دارد. روایت شریف صرفا نگاهی علمی به مجموعه معارف ندارد، بلکه همان‌طور که وجود انسانی حقیقتی است جامع بر ساحت علم و ساحت عمل، منطق عملی متناسب با معارف نیز به‌وضوح مورد توجه روایت بوده است. کلام اعجازآمیز امام(ع) طوری است که هر فراز روایت شریف، در عین حال که دلالت‌های صریح علمی دارد، همزمان توصیه‌های روشن عملی ارائه می‌کند. این در حالی است که در نگاه کلان به روایت، فرازهایی از روایت، بیشتر ساختار معرفتی سائر سیر توحید را موردتوجه قرار داده و فرازهای دیگر، نظام عملی سیر به سوی توحید را. در نتیجه مخاطب روایت می‌داند در عین حال که همه فرازهای روایت از هر دو حیث علمی و عملی قابل استفاده است، اما به هدف استفاده علمی، باید به  کدام فرازها مراجعه کند و به هدف بهره‌مندی عملی، باید به کدام فرازها بپردازد. خود این طرز بیان علمی_عملی روایت، از آن‌جا که کاملا مطابق کیفیت وجود انسانی است، موجب شده منظومه معارف روایت، در عین حال که حاوی مطالب بسیار بلند و دشواری است، برای مخاطب روایت کاملا قابل پذیر باشد.

          تبیین بالاترین و عمیق‌ترین مراتب معرفت الهی

امتیاز دیگر روایت شریف حدیث عنوان بصری، همان‌طور که اشاره شد، این است که در منابع روایی شیعه و سنی و اساسا تمام منابع دینی، نصوص بسیار کمی می‌توان یافت که این اوج از معارف مورد بحث در روایت شریف را، طرح کرده باشد. حدیث عنوان بصری عالی‌ترین و لطیف‌ترین معارف توحیدی را با زبانی ساده و روان، آن هم از نقطه نظر تربیتی و به‌نحوی که قابل فهم و عمل باشد، بیان فرموده است. گزاف نیست اگر ادعا شود معارف بالاتر و عمیق‌تر از معارف حدیث شریف عنوان بصری، آن هم در چنین بیان ممتازی، در نصوص دینی کم‌یاب بلکه نایاب است.

          تبیین معارف بلند انسانی و توحیدی در قالب یک نظام منسجم

امتیاز دیگر روایت شریف، همان‌طور که اشاره شد، این است که این منظومه معارف را در قالب یک نظام مستدل و مستحکم که هم دل‌پذیر است و هم عقل‌پذیر درآورده است. نظامی که نسبت معارف با یکدیگر و نیز نسبت صور و گزاره‌های علمی با قواعد و دستورات عملی کاملا روشن است و مخاطب روایت با یک ساختمان کامل و درعین‌حال محکم مواجه است. نکته مهم دیگر در همین باره این‌که حدیث شریف معارف را، نه از نقطه‌نظر علمی و حکمی و فلسفی و سیاسی و غیرهم، بلکه از زاویه تربیتی بیان فرموده است. لذا ساختمان حدیث عنوان بصری بر شالوده امر تربیت استوار شده و لذا ممکن نیست مخاطب روایت صرفا با مجموعه‌ای از مطالب آشنا شود، بلکه ناگزیر و خود‌به‌خود به‌سوی مقصد مطلوب روایت _ که یگانه مقصد حقیقی انسان است _ هدایت می‌شود.

اولین ثمره حدیث عنوان بصری: اصلاح درک مخاطب از معارف دینی و علوم انسانی

همین ویژگی بنیاد تربیتی حدیث عنوان بصری، در عین سیر داشتن و البته جامعیت و همه‌بعدی بودن آن نتیجه بسیار مبارک دیگری نیز دارد که باز هم در قیاس با عموم متون دینی کم‌نظیر است. این نتیجه مبارک این است که نگاه مخاطب را به تمام معارف و احکام دینی و انسانی اصلاح کرده و عمق و استحکام می‌بخشد. در این باره، قوت منظومه حدیث عنوان بصری تا جایی است که درباره شخص بیگانه با این منظومه و البته با دیگر منابع اصیل قرآنی و روایی، می‌توان ادعا کرد درک چنین شخصی از معارف دینی و انسانی، اطمینان‌بخش نخواهد بود.

لازمه بهره‌مندی از حدیث عنوان بصری

آخرین و مهم‌ترین امتیاز حدیث شریف که به‌طورکلی امتیاز میراث عظیم قرآن و سنت و تمایز سخن وحیانی با سخن بشری است، این که نورانیت و معنویت در ظاهر و باطن این حدیث شریف موج می‌زند. نورانیتی که حاصل نفخ روح ولایت در کالبد الفاظ این حدیث شریف است و امکان ترجمه و تفسیر به‌حق آن را از میان برده است. چنین متنی در ایصال انسان به مقصد حقیقی انسانیت بدیل ندارد، بلکه کسی را یارای آن نیست که معارف روایت شریف را، با همان عمق و استحکام و اثر معنوی و روحانی، در قالب و بیانی غیر از همان که امام(ع) فرموده‌اند، بیاورد.

دستاورد مهم این بصیرت آن است که معلوم می‌شود با همه روانی و روشنی حدیث عنوان بصری، نهایتا هر کس به تناسب عمق فهم و صفای دلی که دارد، و در واقع به میزان نزدیکی‌ای که به افق امام(ع) دارد می‌تواند از حدیث شریف بهره ببرد.

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ ؛ فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ ؛ لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ؛ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ.[2]

جایگاه حدیث عنوان بصری در نظام تربیتی

طبعا این‌چنین متن گران‌بهایی منظور نظر هر کسی است که درک اصیلی از معرفت و تربیت یافته و قصد ارائه یک برنامه علمی_عملی معتبر و مطمئن و البته نورانی و روحانی دارد. به همین جهت است که حدیث عنوان بصری در طول قرون، مورد توجه ویژه اهل معرفت قرار گرفته بوده است.

“حدیث عنوان البصری الذی کان طول القرن الاخیر مورداً التوجه علماءالاخلاق بحیث یوصون طلبه العلم و تلامذتهم بقرائته و الاستاذ الاعظم و العارف بالله و آیاته، المرحوم المغفور حاج میرزا علی آقا قاضی الطباطبائی - قدس الله نفسه الزکیه و حشره مع محمد و آله - کان یوصی و یرغب تلامیذه الاخیار الذین کان بعده نجوم سماء العلم و الفضل و العرفان علی قرائته هذا الحدیث و کان - قدس سره - یری ان هذا الحدیث الشریف بنفسه برنامج ساذج لمن اراد اصلاح النفس و معرفه الحق سبحانه.”[3]

در ادامه همین سنت حسنه، مؤسسه جلوه نور علوی نیز در راستای تبیین مکتب معرفتی و تربیتی امام خمینی(ره) و علامه طباطبائی(ره) مجموعه‌ای در شرح و تبیین منظومه حدیث عنوان بصری، به هدایت استاد محمدتقی فیاض‌بخش تولید کرده که در قالب درس‌نامه قابل ارائه و آموزش به علاقمندان مستعد است.

دلیل مقدمه و ابتداء بودن حدیث عنوان بصری

توضیح مطلب فوق این که مؤسسه جلوه نور علوی تصمیم بر آن دارد منظومه معارف اصیل شیعی را در قالب مجموعه دوره‌های پیوسته تربیتی_معرفتی به علاقمندان و مستعدین ارائه کند تا مخاطب با طی این طرح گسترده، نهایتا منظومه معارف را به درستی و با تسلط کامل بشناسد و دریابد و حتی آرام‌آرام خود به مدرّس و معلّم این تعالیم تبدیل شود.

سیر این دوره‌های تربیتی_معرفتی، به دلایلی که در ادامه می‌آید، با شرح حدیث عنوان بصری آغاز شده و با دوره‌هایی چون شرح رسائل الإنسان و رساله الولایة علامه طباطبائی(ره) پایان می‌یابد. آشنایان به ظرایف و لطایف معارف عمیق توحیدی می‌دانند که مخاطب متنی چون رساله الولایة، سطح علمی و معرفتی بالایی دارد و تبدیل مخاطب عمومی به چنین مخاطب فرهیخته‌ای، آن هم طی یک سیر تربیتی_معرفتی چندساله چه امر عظیم و در عین حال ظریفی است. همین توجه نه فقط حساسیت کلیت این سیر، بلکه حساسیت هر یک از حلقات این سیر را به‌خوبی روشن می‌کند.

با این حساب مهم‌ترین هدف حلقه ورودی و ابتدایی این سیر خطیر، این است که مخاطب خود را مهیای درک ظرایف و لطایف بلندترین معارف اسلامی _ که در منظومه مکتب امام خمینی و علامه طباطبائی(ره) به بیان درآمده _ کند. به دلیل همین ظرافت و حساسیت لازم است متنی در ابتدای این دوره قرار گیرد که از اوج اصالت و استحکام و روانی و لطافت و جامعیت برخوردار باشد.

از آن‌جا که حدیث عنوان بصری جامع همه معارف اصیل توحیدی است و همه منازل سیر به سوی توحید را بیان کرده و در عین حال زبانی ساده و روان دارد، مناسب‌ترین متن برای آغاز این سیر تربیتی_معرفتی است.

همان‌طور که در بیان امتیازات این حدیث شریف اشاره شد، اصلاح درک مخاطب از معارف دینی و انسانی، اولین ثمره این حدیث شریف است و همین امر تقدم و اولویت این حدیث بر سایر متون را در یک سیر تربیتی_معرفتی اثبات می‌کند.

دلیل انتخاب مکتب علامه طباطبائی(ره) برای شرح حدیث عنوان بصری

گرچه دست از ادای حق معارف حدیث عنوان بصری کوتاه است، اما موسسه در شرح حدیث شریف و تدوین درس‌نامه بر اساس آن، بر آن بوده که از معتبرترین، عمیق‌ترین و اصیل‌ترین دیدگاه‌ها که در مکتب موسوم به علامه طباطبائی(ره) و البته تحت اشراف و هدایت یکی از تربیت‌شدگان همین مکتب، بهره ببرد. مکتب علامه طباطبائی(ره) منظری بلند، عمیق و جامع‌نگر در شرح حدیث عنوان بصری در اختیار قرار می‌دهد و لذا روایتی که از خلال درک این مکتب از معارف حدیث شریف به دست می‌آید، روایتی معتبر، جامع، قدرت‌مند و حتما قابل‌توجه است.

همین روایت مبنای تدوین متن شرح حدیث عنوان بصری قرار گرفته و طبق آن درس‌نامه‌ای _ که شامل بر 45 درس بوده و حدودا دو سال به طول می‌انجامد _ تولید شده است. لذا نه‌تنها مطالعه متن کتاب شرح حدیث عنوان بصری جدا توصیه می‌شود، بلکه به دلایلی که اشاره شد، مشارکت در دوره‌های درس‌نامه حدیث عنوان بصری قطعا برای علاقمندان مفید فایده خواهد بود.

 

برای تهیه شرح حدیث عنوان بصری(درسنامه مدرس) از اینجا اقدام نمایید.

برای تهیه شرح حدیث عنوان بصری(درسنامه مخاطب) از اینجا اقدام نمایید.